Massimo Recalcati, “ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ”

ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 153- Massimo Recalcati, “ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΑΣΤΕΡΙΩΝ”, μτφρ. Άννα Πλεύρη, εκδόσεις ΚΕΛΕΥΘΟΣ 

Ο θάνατος και το πένθος αποτελούν ίσως τις δυσκολότερες περιστάσεις της ζωής μας. Ο τρόπος που τις διαχειριζόμαστε δείχνουν και την πίστη και την ελπίδα στην ανάσταση και στον Χριστό, αλλά και τη δυνατότητά μας να αξιοποιούμε τη δύναμη και τη βοήθεια της επιστήμης, ώστε τουλάχιστον να μπορούμε να αντέξουμε τον πόνο της απώλειας, που είναι μια φυσική συνέπεια για όσους μένουν πίσω.

Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθά το εξαιρετικό βιβλίο του σπουδαίου Ιταλού ψυχαναλυτή Μάσσιμο Ρεκαλκάτι, “Το φως των νεκρών αστεριών- δοκίμιο για το πένθος και τη νοσταλγία”, που κυκλοφορείται στα ελληνικά από τις εκδόσεις ΚΕΛΕΥΘΟΣ, στη σειρά Μικρή Βιβλιοθήκη, σε μία ενδιαφέρουσα μετάφραση της κ. Άννας Πλεύρη, η οποία δεν διστάζει να χρησιμοποιεί λέξεις ασυνήθιστες γλωσσικά, όπως η “ώση” αντί για την “ώθηση”. 

Ο τίτλος είναι παρμένος από μία εικόνα του σύμπαντος. Το φως των αστεριών που είναι ήδη νεκρά, έχουν σβήσει, επειδή έρχεται με πολύ μεγάλη καθυστέρηση στη γη, λόγω του τσξιδιού που πρέπει να διανύσει στην ατμόσφαιρα και στον χρόνο, εξακολουθεί να μας φωτίζει, ενώ στην πραγματικότητα τα αστέρα δεν υπάρχουν. Αυτό συμβαίνει και με την νοσταλγία για έναν άνθρωπο που φεύγει, όταν αυτή λειτουργεί στην προοπτική της ευγνωμοσύνης για όσα αυτός μας έδωσε. Εκείνος δεν υπάρχει για τον κόσμο, έχει σβήσει, αλλά το φως του εξακολουθεί να λάμπει, να μας φωτίζει, εξακολουθεί να υπάρχει μαζί μας, τον έχουμε πάρει μαζί μας, σε αντίθεση με τον τελευταίο λόγο του Λακάν “εξαφανίζομαι”.  

Γι΄αυτό και ο Ρεκαλκάτι κάνει μία εξαιρετική ανάλυση, αναφερόμενος στο πένθος, που μπορεί να γίνει καταθλιπτική διεργασία, όταν αρνηθούμε να το αποδεχτούμε και να το ζήσουμε, ή μανιακή, όταν θεωρούμε ότι δεν υπάρχει λόγος να το παραδεχτούμε ότι υπάρχει και κάνουμε ό,τι ακραίο συνήθως για να δείξουμε ότι δεν μας επηρεάζει. Ο Ρεκαλκάτι μιλά για τη νοσταλγία που γίνεται απόπειρα σταματήματος του χρόνου, σαν να μην συνέβη ποτέ το δυσάρεστο γεγονός, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να προχωρήσουμε, για τη νοσταλγία της εξιδανίκευσης, η οποία μας οδηγεί εκεί που το πρόσωπο που φεύγει δεν θέλαμε να έχει καμία σχέση με τη ζωή μας, όταν φύγει το θεωρούμε το σημαντικότερο που πέρασε και ενοχοποιούμε τον εαυτό μας για όσα δεν ζήσαμε ή δεν αντιληφθήκαμε κοντά του, αλλά και για τη νοσταλγία που γίνεται ευγνωμοσύνη για το φως που έρχεται από το παρελθόν, το φως του προσώπου με το οποίο σχετιστήκαμε παντοιοτρόπως, αλλά και τη δυνατότητα να ενεργοποιηθούμε, ώστε με γνώμονα το πρόσωπο να χτίσουμε μια καινούργια ζωή, είτε αναλαμβάνοντας τις ευθύνες που αυτό το πρόσωπο μας άφησε, είτε με έμπνευση για κάτι καινούργιο χάρις σε εκείνο.

Για να γίνει αυτό, ο Ρεκαλκάτι επισημαίνει την ανάγκη να δούμε τη λειτουργία της μνήμης με ξεχωριστό τρόπο. Να μη μείνουμε στη μνήμη – αρχείο, η οποία απλώς διατηρεί αναμνήσεις και μας καθηλώνει στο χτες, ούτε στη φαντασματική μνήμη, η οποία εργάζεται πάνω στο τραύμα που η απώλεια προκάλεσε και δημιουργεί φαντασιακές ιστορίες, σενάρια, καταστάσεις, σαν ένα επαναλαμβανόμενο όνειρο, που δεν μας αφήνει να προχωρήσουμε. Για τον Ρεκαλκάτι η μνήμη του μέλλοντος είναι το κλειδί, για να προχωρήσουμε. “Η μνήμη δεν οφείλει, όντως, να περιορίζεται στην παθητική λατρεία του παρελθόντος, αλλά πρέπει να μάθουμε να χρησιμοποιούμε τη μνήμη για να δημιουργήσουμε το μέλλον μας” (σ. 208). Επομένως, χρειάζεται να ξαναδιαβάσουμε το παρελθόν μας, για να λάβουμε τα στοιχεία εκείνα που είναι πολύτιμα για το μέλλον μας, να ωριμάσουμε δηλαδή με τη βοήθεια της μνήμης μας.

Αυτός ο δρόμος δεν συμβαινει μόνο σε ατομικό επίπεδο, αλλά και σε συλλογικό. Η μνήμη- αρχείο κάνει έναν λαό να μένει στο χτες και στο μεγαλείο του. Η φαντασματική μνήμη κάνει έναν λαό να θυμάται τις ήττες του ή τους εχθρούς του με τέτοιον τρόπο, που να φοβάται να προχωρήσει μπροστά, να διαλεχθεί, να κάνει καινούργιες συνθέσεις. Η μνήμη του μέλλοντος όμως βοηθά έναν λαό να πατήσει στα πόδια του, να έχει ταυτότητα όχι κλειστή, αλλά ανοιχτή, ώστε να μπορεί να προσλάβει ό,τι καινούργιο χωρίς φόβο, με βάση όμως τις δικές του ιδιαιτερότητες. 

Εξαιρετικές οι εικόνες από τον Ιταλό τραγουδιστή Κλαούντιο Λόλι, η φωνή του οποίου κάνει τον συγγραφέα να αναλογιστεί το πόσο μας διαμορφώνουν τα τραγούδια και οι τραγουδιστές που μιλάνε στην ψυχή μας, ότα διαλεγόμαστε μαζί τους, αλλά και της Τζούλιας Τερτζάγκι, της καθηγήτριάς του, η οποία στις εξετάσεις αποφοίτησης του συγγραφέα του δίνει μια προοπτική με τη φράση “Μάσιμο, ψύχραιμα”. Δεν του ζήτησε να κάνει κάτι υπερβατικό της προσωπικότητάς του, αλλά να μείνει αυτός που ήταν με τις δυνατότητές του, να κερδίσει αυτό που είχε προετοιμαστεί να κερδίσει. Αυτό το “ψύχραιμα” χάνουμε στη ζωή μας, όταν αγχωνόμαστε ή όταν θέλουμε να κάνουμε κάτι που ξεπερνά τα πλαίσιά μας και μετά απογοητευόμαστε. Εκεί όμως που πραγματικά συγκλονίζει ο Ρεκαλκάτι είναι με την αναφορά του σε δύο ταινίες: την “Τέλεια ομορφιά” του Πάλο Σορεντίνο, και το “Σινεμά ο Παράδεισος” του Τζουζέπε Τορνατόρε. Αξίζει να διαβάσατε όλο το βιβλίο, αλλά και τις τελευταίες σελίδες του , με αυτές τις εκπληκτικές αναλύσεις για δύο σπουδαιες ταινίες, που μαςζί με την αγαπημένη του συγγραφέα “Γκραν Τορίνο” του Κλιντ Ήστγουντ, διαμορφώνουν έναν εξαιρετικό διάλογο της ψυχνάλυσης με την τέχνη. 

Μη φοβηθείτε να καταπιαστείτε με αυτό το εκπληκτικό βιβλίο. Θάνατος δεν είναι μόνο ο σωματικός, αλλά και κάθε ήττα, κάθε απώλεια στη ζωή μας, της σχέσης, του έρωτα, της φιλίας, του στόχου, της εργασίας, ενός ζώου συντροφιάς, της παιδικότητας μας, της εφηβείας μας, της υγείας. Όταν υπάρχει το νόημα της ευγνωμοσύνης, της ευχαριστίας, όπως λέμε στην ορθόδοξη παράδοση, τότε τα πάντα γίνονται “καινά”, καινούργια. Η πίστη, άλλωστε, είναι το κλειδί για να δούμε τη ζωή, το τέλος, τον χρόνο, τα πάντα στην προοπτική της ανάστασης. Εν Χριστώ και διά του Χριστού.

π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός

3 Ιανουαρίου 2025