ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 85- ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΖΟΥΡΓΟΣ, “ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΑΥΤΟΥ ΨΥΧΗΣ”, εκδόσεις Πατάκη

ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 85- ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΖΟΥΡΓΟΣ, “ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΑΥΤΟΥ ΨΥΧΗΣ”, εκδόσεις Πατάκη

Το νέο μυθιστόρημα του σπουδαίου Έλληνα λογοτέχνη Ισίδωρου Ζουργού επιγράφεται “Περί της εαυτού ψυχής” και μας ταξιδεύει στο Βυζάντιο, στην εποχή των Κομνηνών. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο συγγραφέας στο σημείωμα στο τέλος του μυθιστορήματος, εμπνευσμένος από την ζωή του σε μια πόλη με μεσαιωνικές εκκλησίες και κάστρα, την Θεσσαλονίκη, γνώρισε τον κόσμο του Βυζαντίου μέσα από μια αναγνωστική καταβύθιση, όπως επίσης και μέσα από τις αγιογραφίες και τις εκκλησίες. Ήθελε, εν είδει τακτοποίησης συγγραφικών εκκρεμοτήτων, να καταθέσει το δικό του βότσαλο στο μεγάλο μωσαϊκό. Διάλεξε την εποχή των Κομνηνών, στην εποχή τέθηκαν οι βάσεις για την μετέπειτα μεγάλη πνευματική διαμάχη ανάμεσα στον λόγιο ουμανισμό και τον μυστικισμό του Αγίου φωτός, την μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στο κατά πόσον η ταυτότητά μας στηρίζεται στην ανθρώπινη γνώση και τις αξίες του παρόντος χρόνου ή το νόημά της προσδίδεται από την σχέση με τον Θεό, από την ανάγκη να βρούμε χώρο στην ψυχή μας για την αιωνιότητα, όπως αυτή εκφράζεται διά της κοινωνίας με το άκτιστο φως.

Μη νομίσετε όμως ότι ο Ζουργός έγραψε ένα θρησκευτικό, επομένως αδιάφορο για τους πολλούς, μυθιστόρημα. Εξαίρετος χρήστης του λόγου, μυθοπλάστης, περιγραφικός στους χαρακτήρες, με πολύ καλή γνώση της ιστορίας, κάτι που φαίνεται και από τις πηγές που παραθέτει, ο Ζουργός σπούδασε όλα τα έθιμα, την ιδιόλεκτο, τον τρόπο εορτασμού, την εθιμοτυπία του παλατιού, τις πολιτικές και φιλοσοφικές συγκρούσεις της εποχής, όπως για παράδειγμα με την παρουσία του Μιχαήλ Ψελλού στο πρώτο μέρος του μυθιστορήματος, όπως επίσης και οι πόλεμοι που γίνονταν προκειμένου η αυτοκρατορία να σταθεί στα πόδια της μετά τις επιδρομές των Σελτζούκων, των Νορμανδών και την παρουσία των Σταυροφόρων, των Βενετών και των Γενουατών, που ουσιαστικά αφαίρεσαν από τους αυτοκράτορες την διαχείριση του θαλάσσιου πλούτου και του εμπορίου, καθώς τους βρήκαν ανήμπορους να παλέψουν απέναντι σε τόσα μέτωπα, παρά τις ικανότητες τους.

Ο Ζουργός θα διηγηθεί, παράλληλα με την ιστορία των Κομνηνών, την ιστορία της οικογένειας Κλαδά, με πρωταγωνιστή τον Σταυράκιο. Μένοντας ορφανός τόσο αυτός όσο και τα δύο αδέρφια του ο Θεοφύλακτος και ο Ιωάννης, θα κληθούν να επιβιώσουν σε ένα κλίμα στο οποίο δυο ήταν οι κύριες δυνατότητες:  ο στρατός και το μοναστήρι. Ο Σταυράκιος θα σπουδάσει την τέχνη του οξυγράφου και του αντιγραφέα στην περίφημη μονή του Στουδίου. Δεν θα μείνει όμως στο μοναστήρι, παρότι εξαιρετικός καλλιτέχνης και αντιγραφέας, διότι τον τραβά η ελευθερία Δεν έχει φιλοδοξίες γενικά, καθότι είναι ένας μέσος, καθημερινός άνθρωπος. Ζητά την ευτυχία με τον τρόπο των πολλών:  την αγάπη, την φροντίδα για μια οικογένεια, τις σχέσεις με τους ανθρώπους, την προθυμία, την ανθρωπιά. Ο Σταυράκιος δεν είναι φτιαγμένος για μεγάλα. Όταν του δίνονται ευκαιρίες στο παλάτι των Κομνηνών, όπως και αρχικά στην Μονή του Στουδίου,  επιλέγει όχι να παίξει πολιτικά παιχνίδια για να αναδειχθεί, ούτε να γίνει αδίστακτος, αλλά να κάνει την δουλειά του με σοβαρότητα, αγάπη και σεβασμό. Θα γίνει για μια στιγμή κάτοχος ενός χειρογράφου που αποτυπώνει τις περιπέτειες του Πυθέα, ενός μεταγενέστερου Οδυσσέα, με τίτλο «Περί Ωκεανού». Ο ίδιος αυτό έχει κατά νου. Να είναι κοντά στην θάλασσα, να μάθει, να χαρεί την απλωσιά της γνώσης. Στο τέλος της ζωής του όμως θα επιλέξει την οδό του αδερφού του Ιωάννη, την οδό της ερημιάς και της ασκητικής λιτότητας, αφήνοντας χώρο στην καρδιά του για τον Θεό και το φως Του, δείχνοντας ότι το μεγάλο ταξίδι τελικά είναι προς την αιωνιότητα.

Στην συναρπαστική αφήγηση του Ζουργού, εναλλάξ τριτοπρόσωπη και μονοπρόσωπη (αφηγείται ο ίδιος ο Σταυράκιος), παραγγελία της Ανθούσας, της κόρης του Σταυράκιου, πριν αυτός αποχωρήσει για την θάλασσα με τα αδέρφια του, σημάδι ότι με την γραφή δεν είναι η ασκητικότητα η τελική επιλογή, αλλά ένας συγκερασμός, μια σύνθεση ανάμεσα στον κόσμο και την αιωνιότητα, παρεμβάλλονται πρόσωπα που αποτυπώνουν χαρακτήρες που συναντούμε καθημερινά:  ο Θεοφύλακτος, δέσμιος φιλοδοξιών που απείχαν από τον ρεαλισμό. Ο Ιωάννης, παπαδιαμαντικός αλαφροΐσκιωτος, που αναζητεί την θέωση, χωρίς να μπορεί να διαχειριστεί την ανθρώπινη καθημερινότητα, η Θεολένια, γυναίκα με εξυπνάδα, ικανότατη αντιγραφέας, η οποία ξέρει όχι απλώς  να διαχειρίζεται τα οικιακά, αλλά και κάνει βήματα για να δείξει σε μια εποχή που οι γυναίκες ήταν διακριτικά περιθωριοποιημένες, ότι τα στερεότυπα πρέπει να πέσουν, ο Νικόλαος και η Μαξιμώ, που αποδεικνύονται προστάτες των ορφανών Κλαδά, αλλά βρίσκουν άδικο τέλος διότι έχουν επιλέξει την αίρεση των Βογομίλων για να πιστέψουν, κάτι που και για την αυτοκρατορία αποτελούσε κίνδυνο ταυτότητας, η Γρηγορία, αρχικός έρωτας του Σταυράκιου, η οποία θα προτιμήσει να παραμείνει ασυμβίβαστη με την πολιτική ήττα και να διαφεντέψει μόνη της την ζωή της. Ξεχωριστές οι προσωπικότητες του δεύτερου πατέρα του Σταυράκιου, του Λεόντιου, ευνούχου του παλατιού, εξαιρετικού συμβούλου του Αλεξίου Κομνηνού, σοφού, ο οποίος ελίσσεται πολιτικά, αλλά και ξέρει να ζει, όπως επίσης και του Μιχαήλ Ψελλού, ο οποίος μυεί τον ήρωα στον κόσμο του βιβλίου. Δεν μπορεί να μη σταθούμε στον Πόθο, φίλο του Σταυράκιου, ο οποίος οργανώνει μια κοινότητα αγιογράφων, αναρχικών του βουνού, πέρα από νόμους και κανόνες κρατικούς, δείχνοντας ότι η αγάπη για την ελευθερία, την τέχνη, την ανθρωπιά, τον Θεό νικά τον καθωσπρεπισμό, χωρίς να γίνεται επαναστατικό κίνημα.

Όλα αυτά ο Ζουργός τα δένει μέσα από την ιστορία των Κομνηνών. Μέσα από τις πολιτικές ίντριγκες, τις διαφορετικές οπτικές, τον αγώνα και την αγωνία η αυτοκρατορία να σταθεί στα πόδια της, αλλά και το μεγαλείο του Βυζαντίου, ο συγγραφέας κάνει ένα ταξίδι αναζήτησης της ψυχής του κεντρικού ήρωα, αλλά και των υπόλοιπων. Ψυχή κι αλήθεια της ύπαρξης πάνε μαζί. Ψυχή και χαρίσματα πάνε μαζί. Ταυτότητα χωρίς ψυχή, δεν μπορεί να υπάρξει και ψυχή δίχως ταυτότητα. Και δεν είναι τελικά μόνο το άτομο το οποίο παλεύει για την ψυχή του, αλλά και ένας ολόκληρος κόσμος.

Αξίζει να διαβαστεί. Γιατί μέσα από την εξαιρετική πέννα του Ζουργού μπορούμε όλοι μας να βρούμε αφορμές να σπουδάσουμε τόσο τον εαυτό μας, όσο και την ψυχή μας, αλλά και να δούμε σειρά θεμάτων που είναι πάντοτε επίκαιρα, όπως είναι η προσφυγιά, ο αγώνας για επιβίωση, το ερώτημα της ευτυχίας, η συλλογική και ατομική ταυτότητα, η μεταφυσική σε σχέση με την παροντοποίηση της ζωής, αλλά και ο κόπος για την πρόοδο, οι φιλοδοξίες που άλλοτε συντρίβουν άλλοτε δικαιώνουν, μα πάνω απ’  όλα η αγάπη που συνθέτει και ενώνει και δεν καθιστά τον άνθρωπο μονότροπο, εκδικητικό και επιφανειακό.

π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός

30 Δεκεμβρίου 2021